Minigrammatikk

Av Jardar Eggesbø Abrahamsen

[Klikk her for ordbok]

Alfabetet

a   b   c   ĉ   d   e   f   g   ĝ   h   ĥ   i   j   ĵ 
k   l   m   n   o   p   r   s   ŝ   t   u   ŭ   v   z

Alle bokstavene uttales som på norsk, med unntak av følgende, som uttales slik:

bokstaven: uttales som: i ordet:

For deg som kan
lydskrift (IPA):

c ts satsen [t͡s]
ĉ tsj ritsj [t͡ʃ]
ĝ g gin (engelsk) [d͡ʒ]
ĥ ch ach (tysk) [x]
ĵ s (stemt sj) pleasure (engelsk) [ʒ]
o å åpen [o]
ŝ sj sjø [ʃ]
u o skog [u]
z s (stemt s) busy (engelsk) [z]
ou house (engelsk) [aw]
Eu Europa [ew]

Hvert ord uttales som det skrives. Trykket faller alltid på nest siste stavelse: vojo ‘vei’, kantado 'synging', interparolo 'samtale'.

Bokstavene ŭ og j regnes som konsonanter. Diftongene aŭ, eŭ, aj, ej, uj har derfor bare én vokal, og trykket blir som følger: ankaŭ 'også', bonaj 'gode', ĉiuj 'alle'. Vokaler ved siden av hverandre uttales separat: nei 'å nekte, å si nei' uttales ne-ipraavo 'oldefar' uttales pra-avo, osv.

De grammatiske endingene -o, -a, -e

Substantiver ender på -o.
Adjektiver ender på -a.
Adverb ender på -e.

Det finnes ingen ubestemt artikkel, bare en bestemt artikkel, la, som ikke bøyes. Den heter altså la både i entall og flertall, og både som subjekt og som objekt. Grammatisk kjønn finnes ikke.

 

patro far, en far
la patro faren
patra faderlig (adj.: li estas patra 'han er faderlig')
patre faderlig (adv.: li parolas patre 'han snakker faderlig')
feliĉo hell, lykke
feliĉa heldig, lykkelig
feliĉe heldigvis

 

Flertall: -j

Flertall av substantiver og adjektiver dannes ved å tilføye -jpatroj 'fedre', bona patro 'en god far', bonaj patroj 'gode fedre'.

Objektsformen: -n

På norsk heter det f.eks. jeg ser deg, og du ser meg. Formene jeg og du er subjektsformer, mens formene meg og deg er objektsformer. (Et annet navn på subjektsform er nominativ, og et annet navn på objektsform er akkusativ.) På esperanto får både pronomener (som «jeg, du»), adjektiver og substantiver en -n etter seg når de står som objekt:

mi amas vin jeg elsker deg
vi amas min du elsker meg
la granda viro ŝatas la malgrandan hundon den store mannen liker den vesle hunden
la malgranda hundo mordas la grandan viron den vesle hunden biter den store mannen
la hundo mordas la grandajn virojn hunden biter de store mennene

Gradbøying av adjektiver

Komparativ dannes med ordet pli 'mer', og superlativ med plej 'mest': la hundo estas pli granda ol la viro 'hunden er større enn mannen', la alko estas plej granda 'elgen er størst'.

Verb

Det finnes tre tider:

presens (nåtid): -as
preteritum (fortid): -is
futurum (framtid): -os

I tillegg finnes infinitiv, imperativ (bydeform) og kondisjonalis (hypotetisk form). Unntak og sterke verb finnes ikke.

skribi å skrive
la viro skribas mannen skriver
la viro skribis mannen skrev
la viro skribos mannen kommer til å skrive
la viro skribus (se...) mannen ville ha skrevet (hvis...)
skribu! skriv!

Verb: partisipper

Partisippene ender på -a, og er formelt sett adjektiver. Det finnes tre aktive partisipper og tre passive partisipper:

presens partisipp,
aktiv
-anta skribanta viro en skrivende mann
preteritum partisipp,
aktiv
-inta skribinta viro en mann som har skrevet
futurum partisipp,
aktiv
-onta skribonta viro en mann som kommer til å skrive
presens partisipp,
passiv
-ata skribata letero et brev som blir skrevet
preteritum partisipp,
passiv
-ita skribita letero et brev som er blitt skrevet
futurum partisipp,
passiv
-ota skribota letero et brev som kommer til å bli skrevet

Partisippene kan omdannes til substantiver ved å skifte -a ut med -o. Da betegner de personer. En skribanta persono 'skrivende person' er altså gjerne en skribanto 'en skriver, en skrivende'. En elskende er en amanto, og en elsket er en amato.

Ordlaging: for- og etterstavelser

På norsk kan man være både «heldig» og «uheldig». Forskjellen mellom disse to ordene er at det andre ordet har en forstavelse u- som snur betydningen opp-ned. Fra adjektivet «dum» kan man også avlede substantvet «dumming». På esperanto finnes det også slike for- og etterstavelser, men mange flere enn på norsk. Kan du ett ord og en del for- og etterstavelser, kan du lage mange nye ord av det tilgjengelige materialet.

Her er noen eksempler på hvordan vi kan bygge ut ord som arbo 'et tre' og varma 'varm' ved hjelp av bare noen få av disse for- og etterstavelsene, nemlig mal- 'u-, motsatt', -ar 'ansamling', -eg 'stor, kjempe-' og -et 'liten'. (Den siste kjenner vi forresten fra norsk også: «lampett» er en liten lampe.)

arbo et tre
arbaro en skog
arbeto et lite tre
arbego et kjempetre
arbarego en kjempeskog
arbegaro en skog av kjempetrær
varma varm
varmega kjempevarm
varmeta lunken
malvarma kald
malvarmega kjempekald

Og selvfølgelig: varma betyr 'varm', varmo betyr 'en varme'. På denne måten blir ordpuggingen betraktelig redusert.

Tabellord

En gruppe av ord som er spesielt lett å lære, er de såkalte tabellordene. Alle spørrende ord bekynner på ki-, alle påpekende ord begynner på ti-, osv. Alle slike ord som handler om steder, ender på -e, alle som handler om tidspunkt, ender på -am, osv.

  spørrende og relativ:
ki-
påpekende:
ti-
altomfattende:
ĉi-
ubestemt:
i-
nektende:
neni-
-o
begrep, ting, sak, forhold (substantivisk)
kio
hva; (det/noe) som
tio
det, den ting, det der
ĉio
alt
io
noe, en ting
nenio
ingenting, ikke noe
-a
egenskap, slag(s)
kia
hvordan, hvaslags; (en sådan) som
tia
(en) sådan, den slags
ĉia
allslags
ia
en slags
nenia
ingenslags
-u
bestemt ting eller person
kiu
hvilken, hvem; (den) som
tiu
den der, han der, hun der
ĉiu
all, enhver
iu
noen
neniu
ingen
-es
eier
kies
hvis, hvem sin; hvis, som...til
ties
dens, han der sin, hun der sin
ĉies
alles
ies
noens
nenies
ingens
-el
måte (adverb)
kiel
hvorledes; (slik, således) som
tiel
således, slik, så
ĉiel
på alle måter
iel
på en (eller annen) måte
neniel
på ingen måte
-e
sted
kie
hvor; der hvor
tie
der
ĉie
overalt
ie
et (eller annet) sted
nenie
ingensteds
-am
tid
kiam
når; da/når
tiam
da, den gangen
ĉiam
alltid
iam
en gang, noen gang
neniam
aldri
-om
mengde, antall, grad
kiom
hvor mye, hvor mange; (så mye) som
tiom
så mye, så mange, like så mye
ĉiom
alt sammen
iom
noe, litt
neniom
ikke noe
-al
årsak, grunn, hensikt
kial
hvorfor
tial
derfor
ĉial
av alle grunner
ial
av en eller annen grunn
nenial
ikke for noe, uten grunn

Tiu betyr 'den der', og i flertall blir det tiuj 'de der'. Ĉiu betyr 'all, enhver', ĉiuj betyr 'alle'. Ordene på ti- er påpekende, og ved å legge til ĉi like før eller like etter bringer man nærhet inn i bildet: Tiu betyr 'den der', ĉi tiu eller tiu ĉi betyr 'denne'. Tie betyr 'der', ĉi tie eller tie ĉi betyr 'her'.

Kio estas tio? Hva er det der?
La hundo ĉiam mordas tiajn virojn. Hunden biter alltid slike menn.
La viro/hundo kiu mordas. Mannen/hunden som biter.
Kial la hundo mordis? Hvorfor bet hunden?
La hundo estas tie, la viro estas ĉi tie. Hunden er der, mannen er her.
Ĉi tiu viro ne ŝatas tiun hundon. Denne mannen liker ikke den hunden.

Spørsmål

Ja/nei-spørsmål blir laget ved å hekte på ordet ĉu helt til venstre:

La hundo mordis la viron.Hunden beit mannen.
Ĉu la hundo mordis la viron?Beit hunden mannen?

Jes!Ja!
Ne!Nei!

 

Norsk | Esperanto